Türkçede hem günlük konuşma dilinde hem de tarihsel olarak günümüze değin bir anlam kazanan deyimler silsilesi kadın ve erkek cinsleri ve toplumsal cinsiyet rolleri arasında keskin bir çıkmaz bulunuyor. Aşağıda yer alan sözcük, ikilem ve deyimlerden uzak durarak hem Türkçeyi doğru kullanabilir, hem de toplumsal cinsiyet rollerine dair bir farkındalık kazanarak yaşamınızla diğer insanlara da örnek olabilirsiniz.

Türkçede sözcükler İngilizce, Almanca, Arapça ya da Yunanca gibi dillerden farklı olarak, eril ve dişil olarak ayrılmaz. Ayrıca üçüncü tekil kişi zamiri (o) de kadın ve erkek için farklı kullanılmaz. Ancak bu durum Türkçenin cinsiyetçilikten uzak olduğu anlamına gelmez. Aşağıda örnekleri verilen bazı kelime, ifade, deyim ve atasözleri dilin tarihsel, toplumsal ve kültürel olarak beslendiği cinsiyetçi özellikleri ortaya koymakta ve bu konuda farkındalık sağlayarak, söz konusu ifadelerden kaçınmanın yollarını göstermektedir:

Bir de tabi günlük konuşma dilinin sözcükleri arasına gizlenmiş cinsiyetçiliğin yanında, kadını açıkça metalaştıran bir dil de var. İşte onlardan bazıları:

1.

Bazı mesleklerin, kelimelerin, ifadelerin sadece erkeklere özgü olduğu varsayımından hareketle, bu tür sözcüklerin önüne gereksiz biçimde “kadın” vurgusu yaparak kadını ötekileştiren ifadelerden kaçının!

• Kadın başbakan

• Kadın yönetici

• Kadın milletvekili

• Kadın yazar

• Kadın gazeteci

Halihazırda “kadın” mesleği olarak görülen mesleklerde ise “kadın” sözcüğünü eklememek yine aynı örtük ayrımcılığa işaret etmektedir: Hemşire, bakıcı, ana okulu öğretmeni, sekreter gibi.

2.

Örtük olarak “erkek olmayı”, “insan/adam” olmayla özdeşleştiren ve “herkesi” kapsama iddiasıyla kadını görünmez kılan ifadelerden kaçının!

• Adam olmak

• Adam gibi

• Adamakıllı

• Adam başı

• Adam yerine koymak/konmak

• Adamdan saymak/saymamak

• Adam etmek

• Adamına göre davranmak

• Adamına düşmek

• Adam kaçırmak

• Bilim adamı

• Devlet adamı

• Halk adamı

• İş adamı

• İnsanoğlu

• Ademoğlu

3.

“Kadın” kelimesini olumsuz bir kavram olarak, “sakıncalı”, “kirlenmiş”, “bakire-olmayan” olarak yaftalayan ifadelerden kaçının! “Kadın” yerine daha “kibar” “edepli” olduğunu düşünerek “bayan”, “hanım”, “hanımefendi”, “kız”, “bacı” vb. kullanmayın. “Erkek” ifadesini kullanacağınız yerlerde “kadın”ı, “bay” ifadesini kullanacağınız yerlerde de “bayan”ı tercih edin.

Gündelik hayatımızda sıklıkla karşılaştığımız aşağıdaki ikilikler bu ayrımı net bir biçimde göstermektedir:

• Erkek tuvaleti / Bayan tuvaleti

• Erkek yüzücü / Bayan yüzücü

• Erkek öğretmen / Bayan öğretmen

• Erkek arkadaş / Bayan arkadaş

• Erkek yanı / Bayan yanı (Toplu taşımacılıkta)

4.

“Kız” kelimesinin “cinselliği çağrıştıran bir ifade” olarak ve bazı durumlar için olumsuz kullanımından kaçının!

• Kızlık soyadı

• Kız oğlan kız

• Kız gibi gülmek /yürümek

• Kız gibi kırıtmak

5.

“Er”, “baba” “oğlan” kelimelerinin, örtük olarak kadını dışlayan ve kapsayıcı olduğu düşünülen ifadelerinden kaçının!

• İşinin eri

• Sözünün eri

• Er sözü

• Babalanmak

• Allah baba

• Babalar gibi

• Baba evi

6.

Bazı deyim, atasözü, klişe cümleler ve ifadelerde cinsiyetçi kullanımlardan kaçının!

Kadınlar için en iyi meslek öğretmenlik (!) (Eve erken gelip çocukla ilgilenmek, yemek ve diğer ev işlerini yapabilmek kast ediliyor!)

• Anasına bak kızını al

• Kızını dövmeyen dizini döver

• Kız almak/kız vermek • Kadınlar hamamına çevirmek

• Yuvayı yapan dişi kuştur

• Evde kalmış

• Karı ağızlı

• Hanım evladı

• Hanım hanımcık

• Senin gibi hanım bir kıza yakışıyor mu?

• Delikanlı kız

• Adam gibi adam

• Erkek adam ağlamaz

• Anasını satmak

*anam avradım olsun

*Vay anasını

7.

8.

9.

10.

11.

12.

13.

14.

Aşağıdaki kaynaklardan uyarlanarak hazırlanmıştır:

*Güden, Menekşe Pınar. “Dilde Cinsiyet Ayrımcılığı: Türkçe’nin İçerdiği Eril ve Dişil İfadeler Bakımından İncelenmesi”. Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, 2006. *Üstün, İlknur. Toplumsal Cinsiyet Eşitliği Hesaba Katabiliyor muyuz? Ankara, 2011. *Pincha, Chaman. Toplumsal Cinsiyete Dayalı Afet Yönetimi. Çev. Derya Keskin Demirer. İzmit: Kocaeli Üniversitesi Yayınları, 2009.

(Not: Bu çalışma, Kadir Has Üniversitesi Toplumsal Cinsiyet ve Kadın Çalışmaları Merkezi tarafından hazırlanmıştır.)

Bonus:

Kadınları görünür kılmak adına hazırladığımız bu listelere de bakabilirsiniz:

►7 maddeyle sevgiliniz kadına yönelik şiddete meyilli mi?
►Felsefe tarihinde ‘erkekliğin’ gölgesinde kalmış 19 kadın filozof
►Ataerkil bir toplumda 4 maddeyle kadınların giyimine göre takılan isimler
►Erkekler için 7 maddelik “eril düzene katılmama” rehberi
►Hannah Price ve ‘tacizcileri taciz etme aracı’ olarak fotoğrafçılık
►Erkeğin dünyasında zincirlerini kırmış 20 kadına adanmış 20 film
►Tarihteki 15 mucit kadın
►Uğruna şiirler yazılan değil, şiir yazan 11 ‘kadın’ şair